Κ. Θεριανός: Βασικές μέθοδοι για τη διδασκαλία των Κοινωνικών Επιστημών
Η διδασκαλία των μαθημάτων Κοινωνικών Επιστημών στο Λύκειο δεν είναι ούτε απλή ούτε εύκολη υπόθεση. Οι εκπαιδευτικοί προσπαθούν να διδάξουν ένα μάθημα γενικής παιδείας μέσα σε ένα αντίξοο κλίμα, καθώς οι μαθητές προετοιμάζονται για τις εισαγωγικές εξετάσεις της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Στο κείμενο αυτό έχουμε συγκεντρώσει το βασικό ρεπερτόριο των διδακτικών πρακτικών που, κατά την άποψη μας, πρέπει να λέγονται μορφωτικές πρακτικές. Επειδή όμως το διδακτικές πρακτικές ή διδακτικές μέθοδοι έχουν επικρατήσει κρατάμε τον όρο που χρησιμοποιείται προς αποφυγή παρεξηγήσεων.
Σύμφωνα με την εκπαιδευτική ψυχολογία και τη διδακτική η μάθηση των μαθητών μπορεί να προέρθει με δύο τρόπους:
Εργασίες γραφής και μελέτης
Πρόκειται για ατομικές ή ομαδικές εργασίες που γίνονται είτε στην τάξη είτε στο σπίτι. Αφορούν ασκήσεις, ερωτήσεις πάνω στο κείμενο, μελέτη της νέας ενότητας, αντιγραφή κομματιών από το βιβλίο, κ.λπ. Τα τελευταία χρόνια, αυτές οι δραστηριότητες επικρίνονται ότι δεν βοηθούν τους μαθητές να αναπτύξουν την κριτική τους σκέψη και για αυτό χρειάζονται δραστηριότητες που να βοηθούν το μαθητή να εξερευνά και να ανακαλύπτει τη γνώση. Η εργασία στο σπίτι δεν πρέπει να είναι μια μονότονη εργασία αλλά να κεντρίζει τα ενδιαφέροντα του μαθητή, να διασφαλίζεται ότι την κάνει μόνος του και δεν του τη φτιάχνει κάποιος ενήλικος ή την αντιγράφει απλώς από κάποιο βοήθημα, να παρουσιάζεται μέσα στην τάξη και να γίνεται αντικείμενο συζήτησης από τον εκπαιδευτικό και τους μαθητές.
Οι εργασίες αυτές μπορεί να βοηθήσουν το μαθητή να αναπτύξει κριτική σκέψη και να ερευνήσει όταν αφορούν προβλήματα προς επίλυση ή ερωτήσεις που πρέπει ο μαθητής να ψάξει την ερώτηση τους.
Λ.χ. η γραπτή απάντηση των ερωτήσεων του βιβλίου είναι η πιο απλή εργασία αυτής της κατηγορίας. Το να γράψουν οι μαθητές ένα μικρό κοινωνιολογικό δοκίμιο με υλικό άρθρα εφημερίδων ή από το διαδίκτυο είναι πιο σύνθετη και απαιτητική εργασία αυτής της κατηγορίας.
Project
Η μέθοδος project έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται ευρύτερα τα τελευταία χρόνια σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Η μέθοδος project ή σχέδιο δράσης μπορεί να εφαρμοσθεί και στην περίπτωση της διαθεματικής διδασκαλίας όπου καθηγητές διαφορετικών ειδικοτήτων σχεδιάζουν μαζί με τους μαθητές την διερεύνηση ενός θέματος που άπτεται των μαθημάτων που διδάσκουν.
Οι μαθητές μαζί με τον εκπαιδευτικό επιλέγουν ένα θέμα το οποίο ερευνούν, συλλέγουν υλικό (κείμενα, φωτογραφίες, στατιστικούς πίνακες, χάρτες) και στο τέλος το παρουσιάζουν σε ένα ενιαίο σώμα. Μπορούν λ.χ. οι μαθητές να ερευνήσουν ένα θέμα όπως οι αμβλώσεις, το ζήτημα της θανατικής ποινής από τη βιβλιογραφία λλά και με συνεντεύξεις, κ.λπ.
Υπάρχουν μικρά και μεγάλα project, των οποίων η διάρκεια ποικίλει από μια διδακτική ώρα μέχρι ολόκληρο το σχολικό έτος, ανάλογα με το μέγεθος του. Στο project ο εκπαιδευτικός βοηθά τους μαθητές να συντονίσουν την εργασία τους, να βρουν πηγές, να γράψουν το θέμα. Όσο πιο έμπειροι γίνονται οι μαθητές σε αυτόν τον τρόπο εργασίας τόσο ο εκπαιδευτικός περιορίζει την παρέμβαση του. Απώτερος σκοπός είναι οι μαθητές να έχουν εξοικειωθεί με τη μέθοδο και να εργάζονται σαν αυτόνομοι ερευνητές. Αυτό βέβαια απαιτεί καιρό και μεγάλη εξοικείωση με τη μέθοδο.
Το επόμενο πλαίσιο δείχνει τα βασικά βήματα ενός σχεδίου δράσης (project)
Στη δραματοποιημένη μέθοδο διδασκαλίας ο εκπαιδευτικός μπορεί να ζητήσει από τους μαθητές να παίξουν ρόλους για ένα κοινωνιολογικό θέμα. Π.χ. μια ομάδα μαθητών να υποδυθεί ότι είναι φτωχοί εργάτες και μια άλλη ότι είναι βιομήχανοι και να οργανώσουν μέσα στην τάξη μια εικονική διαπραγμάτευση στις αυξήσεις. Ποια είναι τα επιχειρήματα της μιας ομάδας και ποια της άλλης.
Παρακολούθηση φιλμ - Επισκέπτες στο σχολείο
Μπορεί ο εκπαιδευτικός να δείξει στους μαθητές μια ταινία, ένα ντοκιμαντέρ ή να καλέσει στο σχολείο κάποιο ειδικό να μιλήσει στους μαθητές για κάποιο θέμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι δραστηριότητες πρέπει να εντάσσονται οργανικά στην πορεία του μαθήματος, να σχετίζονται με αυτά που διδάσκονται οι μαθητές, να είναι καλά προετοιμασμένες και να υπάρχει η δυνατότητα συζήτησης, έκφρασης της άποψης των μαθητών στην ταινία ή στα λεγόμενα του επισκέπτη, κ.λπ.
Επισκέψεις σε μουσεία, πινακοθήκες κ.λπ.
Η επίσκεψη σε μουσεία, πινακοθήκες, αρχαιολογικούς χώρους μπορεί να ανοίξει μορφωτικούς ορίζοντες στους μαθητές, ιδιαίτερα σε αυτούς προέρχονται από αδύναμα κοινωνικά στρώματα με περιορισμένο πολιτισμικό κεφάλαιο.
Θεατρική παράσταση
Μια πολύ καλή ομαδική δραστηριότητα που μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές εκτός από το να παίξουν ρόλους, να γράψουν σενάριο ή δικό τους ή διασκευάζοντας κάποιο θεατρικό ή λογοτεχνικό έργο με κοινωνιολογικές παραμέτρους, να έρθουν πιο κοντά στους εκπαιδευτικούς, να διαμορφωθεί μια διαφορετική ατμόσφαιρα στο ίδιο το σχολείο.
Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία
Ομαδοσυνεργατική είναι κάθε μορφή διδασκαλίας που γίνεται με το χωρισμό των μαθητών σε ομάδες, οι οποίες είτε ερευνούν ένα θέμα ή μέρος ενός θέματος είτε αναζητούν και συγκροτούν επιχειρήματα για να στηρίξουν μια άποψη σε αντιπαράθεση με την άποψη των άλλων ομάδων.
Στο πλαίσιο της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας μπορούν οι μαθητές να εργασθούν είτε με συγκεκριμένες ερωτήσεις ή προβλήματα που καλούνται να τα απαντήσουν συνεργαζόμενοι, είτε με μικρά σχέδια δράσης (projects), είτε με την διαλογική αντιπαράθεση σε οριακά ή αντικρουόμενα ζητήματα (διατήρηση ή κατάργηση της θανατικής ποινής).
Στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία ο μαθητής μετατρέπεται σε ερευνητή και ο συμμαθητής του μετατρέπεται σε συνεργάτη ενώ ο εκπαιδευτικός από μεταδότης της γνώσης όπως είναι στη μετωπική διδασκαλία Έτσι, η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να εργασθούν συλλογικά, να αναπτύξουν συνεργατικό πνεύμα, να εργασθούν ενδεχομένως και αυτόνομα. Ένας από τους σκοπούς της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας είναι να μάθουν οι μαθητές να δέχονται την ύπαρξη και άλλων απόψεων, να τις ακούν, να διαλέγονται μαζί τους, να υποβάλλουν τη δική τους άποψη στη βάσανο της κριτικής της άλλης άποψης και να προσπαθούν να συνθέσουν τις απόψεις τους. Η ανάπτυξη της συνεργασίας και της αλληλεγγύης γίνεται με την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία στην πράξη και όχι με το βερμπαλισμό και τις ηθικολογίες του εκπαιδευτικού για την «αξία της συνεργασίας, του διαλόγου, κ.λπ.».
Στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία αλλάζει η διάταξη των θρανίων ώστε οι μαθητές να μπορούν να εργασθούν μαζί με τους συμμαθητές τους. Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία δεν μπορεί να γίνει σε μια τάξη όπου τα θρανία έχουν μετωπική διάταξη. Η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία προϋποθέτει διαφορετική διάταξη του σχολικού χώρου και πρόσβαση πηγές από όπου οι μαθητές θα μπορούν να αντλήσουν απαραίτητο υλικό.
Καλό είναι ο εκπαιδευτικός που κάνει για πρώτη φορά να κάνει ομαδοσυνεργατική διδασκαλία να ξεκινήσει από ολιγομελής ομάδες ακόμη και με 2 άτομα και μετά, με το πέρασμα του χρόνου και όσο αποκτάει εμπειρία, να προχωρά σε μεγαλύτερες.
Πώς όμως διαμορφώνονται οι ομάδες των μαθητών και ποιο είναι το μέγεθος τους; Η ομάδα στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 5 -6 άτομα και είναι καλό οι αδύνατοι μαθητές να ενσωματώνονται σε διάφορες ομάδες και να έχουν στήριξη από τους υπόλοιπους. Σε κάθε σχολική τάξη, εκ των πραγμάτων, υπάρχουν άτυπες ομάδες μαθητών (φίλοι) που έχουν συγκροτηθεί με κριτήρια την αμοιβαία συμπάθεια, τα κοινά ενδιαφέροντα κ.λπ. Ο εκπαιδευτικός ανάλογα με το θέμα εργασίας και τους διδακτικούς σκοπούς που έχει, μπορεί να επιλέξει διάφορους τρόπους συγκρότησης της ομάδας. Μπορεί να αφήσει τους μαθητές να συγκροτήσουν μόνοι τους ομάδες ή να παρέμβει αυτός στη συγκρότηση της ομάδας. Αν λόγου χάρη θέλει οι μαθητές να χωρισθούν σε ομάδες προκειμένου να διαμορφώσουν επιχειρήματα για την ποινικοποίηση ή την αποποινικοποίηση των ναρκωτικών μπορεί να αφήσει τους μαθητές να μπουν κατά τη βούληση τους σε κάποια ομάδα. Αν θέλει να ενισχύσει το αίσθημα συνεργασίας των μαθητών μπορεί να θέσει ένα πρόβλημα και να βάλει αδύναμους μαθητές να εργασθούν σε μια ομάδα με πιο καλούς ώστε οι δεύτεροι να παίξουν το ρόλο βοηθού στους πρώτους. Μπορεί, επίσης, σε ένα project να μοιραστούν οι ομάδες διάφορες πλευρές του με βάση τις ικανότητες τους, που δηλαδή τα καταφέρνουν κάποιοι καλύτερα. Να γίνει μια μαθητική εφημερίδα και κάποιες ομάδες να αναλάβουν τη συγγραφή άρθρων, κάποιες άλλες τη φωτογράφηση θεμάτων, άλλες το σχεδιασμό σκίτσων, κ.λπ. Δεν υπάρχει κάποιος χρυσός κανόνας. Καλό πάντως είναι να αποφεύγεται η διάκριση των μαθητών σε ομάδες καλών και αδύναμων όπου μονίμως οι δεύτεροι θα υστερούν έναντι των πρώτων. Αυτός ο διαχωρισμός ενδεχομένως να είναι αποδοτικός αν οι ομάδες εργασθούν σε διαφορετικά θέματα και οι αδύναμοι μαθητές μπορούν στη συγκεκριμένη δραστηριότητα να παρουσιάσουν κάποια εργασία. Υπάρχει, επίσης, και το ενδεχόμενο να υπάρχουν σε μια τάξη σταθερές ομάδες οι οποίες να εργάζονται σε διάφορα θέματα που δίνει ο εκπαιδευτικός μαζί όλη τη διάρκεια της χρονιάς.
Κομβικό σημείο για μια ομάδα είναι να μπορεί να ορίσει και εκπροσώπους που θα παρουσιάσουν την εργασία της. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας που οι ομάδες δεν κατόρθωσαν να φτάσουν στην αναγκαία σύνθεση ή να ορίσουν εκπρόσωπο. Αυτές οι αποτυχημένες περιπτώσεις ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας όπου οι μαθητές δεν κατόρθωσαν να υπερβούν τον εγωκεντρισμό τους και να εργασθούν ομαδικά προσφέρονται για συλλογική κριτική και αναστοχασμό τόσο στο πλαίσιο της ομάδας όσο και στο πλαίσιο του συλλόγου διδασκόντων, ώστε να υπάρξουν στο μέλλον προοπτικές βελτίωσης.
Καθοριστική σημασία στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία έχει ο εκπαιδευτικός και οι μαθητές να μην μένουν μόνο στην αξιολόγηση του γνωστικού αποτελέσματος που επέφερε η ομάδα ή το «τελικό προϊόν» που κατασκεύασε (λ.χ. ένα φυλλάδιο στην περίπτωση ενός project), αλλά την ποιότητα συνεργασίας των μελών της ομάδας, τη δυναμική της, τη συμμετοχή που είχαν όλα τα μέλη σε αυτήν. Υπάρχουν περιπτώσεις στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία όπου κάποια μέλη της ομάδας προσέφεραν λίγα πράγματα σε αυτήν εκδηλώνοντας τάσεις φυγοπονίας και αφήνοντας τους άλλους να κάνουν την εργασία. Αυτό συνιστά ένα πρόβλημα που πρέπει να συζητηθεί μέσα στο πλαίσιο της ομάδας.
Για να αποφευχθούν τέτοιου είδους προβλήματα πρέπει οι αρμοδιότητες και η εργασία που έχει να κάνει κάθε μέλος της ομάδας, ο ρόλος του δηλαδή μέσα στην ομάδα να έχει ξεκαθαριστεί και να είναι όσο το δυνατόν πιο σαφής. Παράλληλα, μπορεί στην ομάδα να ορίζεται ένας συντονιστής που να συντονίζει τις εργασίες. Στον συντονιστή ή στο σύνολο της ομάδας μπορούν οι μαθητές να διαμαρτύρονται για όποιο πρόβλημα έχουν και να το επιλύουν. Ο συντονιστής μπορεί να μην είναι διαρκώς ο ίδιος αλλά να αλλάζει κατά χρονικά διαστήματα, στην περίπτωση ενός project που κρατάει καιρό, οπότε όλα τα μέλη της ομάδας να έχουν την εμπειρία του συντονιστή.
Δεν υπάρχει μέθοδος διδασκαλίας με την οποία να μπορούμε να διδάξουμε τα πάντα ούτε μέθοδος διδασκαλίας που να μην έχει αρνητικά σημεία. Έτσι, και στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία έχουν παρατηρηθεί προβλήματα όπως:
Τέλος, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η επιτυχία μιας διδακτικής παρέμβασης εξαρτάται και από το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον του σχολείου. Με απλά λόγια: σε μια ανταγωνιστική κοινωνία όπου τα μέλη της ανταγωνίζονται για την κατάκτηση επαγγελματικών θέσεων είναι ψευδεπίγραφο να πιστεύει κάποιος ότι το σχολείο έχει απεριόριστες δυνατότητες να λειτουργήσει σαν απομονωμένη νησίδα διαμόρφωσης συνεργατικών ατόμων. Κοινωνία αστική και ανταγωνιστική / σχολείο με ατομικούς βαθμούς και εξετάσεις / διδασκαλία ομαδοσυνεργατική που θα διαμορφώνει συνεργατικές συνειδήσεις είναι στοιχεία που δύσκολα συνενώνονται.
Σχέδιο ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Kyriacou C., Effective Teaching in Schools, Stanley Thornes, Cheltenham 1998.
Κοσσυβάκη Φ., Εναλλακτική Διδακτική. Προτάσεις για μετάβαση από τη Διδακτική του Αντικειμένου στη Διδακτική του Ενεργού Υποκειμένου, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2003.
Ματσαγγούρας Η., Θεωρία και Πράξη της Διδασκαλίας. Θεωρία της Διδασκαλίας. Η Προσωπική Θεωρία ως Πλαίσιο Στοχαστο-κριτικής Ανάλυσης, 2η έκδοση, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1999.
Πηγιάκη Π., Προετοιμασία Σχεδιασμός και Αξιολόγηση της Διδασκαλίας. Διδακτική Μεθοδολογία, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1999.
Χρυσαφίδης Κ., Βιωματική – Επικοινωνιακή Διδασκαλία. Η Εισαγωγή της Μεθόδου Project στο Σχολείο, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2001.
Στο κείμενο αυτό έχουμε συγκεντρώσει το βασικό ρεπερτόριο των διδακτικών πρακτικών που, κατά την άποψη μας, πρέπει να λέγονται μορφωτικές πρακτικές. Επειδή όμως το διδακτικές πρακτικές ή διδακτικές μέθοδοι έχουν επικρατήσει κρατάμε τον όρο που χρησιμοποιείται προς αποφυγή παρεξηγήσεων.
Σύμφωνα με την εκπαιδευτική ψυχολογία και τη διδακτική η μάθηση των μαθητών μπορεί να προέρθει με δύο τρόπους:
- Με τον τρόπο παρουσίασης του μαθήματος που κάνει ο εκπαιδευτικός, τις ερωτήσεις προς τους μαθητές και το αντίστροφο, τις εξηγήσεις που δίνει ο εκπαιδευτικός στις απορίες των μαθητών, το διάλογο που αναπτύσσεται μέσα στην τάξη.
- Από τις δραστηριότητες στις οποίες εμπλέκει ο εκπαιδευτικός τους μαθητές τόσο μέσα όσο και έξω από την τάξη, είτε είναι ατομικές είτε είναι ομαδικές.
- Τι τύπους διανοητικών δραστηριοτήτων προκαλεί η κάθε εργασία;
- Είναι κατάλληλη για τους διδακτικούς στόχους που έχουν τεθεί;
- Διατύπωση στόχων: τι θέλω να διδάξω
- Ποιο είναι το επίπεδο των μαθητών: σε ποιους θα το διδάξω
- Επιλογή μεθοδολογίας: παρουσίαση μαθήματος, project, ομαδοσυνεργατική, κ.λπ.
- Σε ποιο χώρο θα διδάξω (στη σχολική αίθουσα ή έξω από αυτή)
- Οργάνωση του υλικού που θα χρειαστεί
- Αναζήτηση άλλων πηγών που να έχουν πρόσβαση οι μαθητές
- Με ποιο τρόπο θα αξιολογηθεί η δραστηριότητα που θα αναπτυχθεί
Εργασίες γραφής και μελέτης
Πρόκειται για ατομικές ή ομαδικές εργασίες που γίνονται είτε στην τάξη είτε στο σπίτι. Αφορούν ασκήσεις, ερωτήσεις πάνω στο κείμενο, μελέτη της νέας ενότητας, αντιγραφή κομματιών από το βιβλίο, κ.λπ. Τα τελευταία χρόνια, αυτές οι δραστηριότητες επικρίνονται ότι δεν βοηθούν τους μαθητές να αναπτύξουν την κριτική τους σκέψη και για αυτό χρειάζονται δραστηριότητες που να βοηθούν το μαθητή να εξερευνά και να ανακαλύπτει τη γνώση. Η εργασία στο σπίτι δεν πρέπει να είναι μια μονότονη εργασία αλλά να κεντρίζει τα ενδιαφέροντα του μαθητή, να διασφαλίζεται ότι την κάνει μόνος του και δεν του τη φτιάχνει κάποιος ενήλικος ή την αντιγράφει απλώς από κάποιο βοήθημα, να παρουσιάζεται μέσα στην τάξη και να γίνεται αντικείμενο συζήτησης από τον εκπαιδευτικό και τους μαθητές.
Οι εργασίες αυτές μπορεί να βοηθήσουν το μαθητή να αναπτύξει κριτική σκέψη και να ερευνήσει όταν αφορούν προβλήματα προς επίλυση ή ερωτήσεις που πρέπει ο μαθητής να ψάξει την ερώτηση τους.
Λ.χ. η γραπτή απάντηση των ερωτήσεων του βιβλίου είναι η πιο απλή εργασία αυτής της κατηγορίας. Το να γράψουν οι μαθητές ένα μικρό κοινωνιολογικό δοκίμιο με υλικό άρθρα εφημερίδων ή από το διαδίκτυο είναι πιο σύνθετη και απαιτητική εργασία αυτής της κατηγορίας.
Project
Η μέθοδος project έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται ευρύτερα τα τελευταία χρόνια σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Η μέθοδος project ή σχέδιο δράσης μπορεί να εφαρμοσθεί και στην περίπτωση της διαθεματικής διδασκαλίας όπου καθηγητές διαφορετικών ειδικοτήτων σχεδιάζουν μαζί με τους μαθητές την διερεύνηση ενός θέματος που άπτεται των μαθημάτων που διδάσκουν.
Οι μαθητές μαζί με τον εκπαιδευτικό επιλέγουν ένα θέμα το οποίο ερευνούν, συλλέγουν υλικό (κείμενα, φωτογραφίες, στατιστικούς πίνακες, χάρτες) και στο τέλος το παρουσιάζουν σε ένα ενιαίο σώμα. Μπορούν λ.χ. οι μαθητές να ερευνήσουν ένα θέμα όπως οι αμβλώσεις, το ζήτημα της θανατικής ποινής από τη βιβλιογραφία λλά και με συνεντεύξεις, κ.λπ.
Υπάρχουν μικρά και μεγάλα project, των οποίων η διάρκεια ποικίλει από μια διδακτική ώρα μέχρι ολόκληρο το σχολικό έτος, ανάλογα με το μέγεθος του. Στο project ο εκπαιδευτικός βοηθά τους μαθητές να συντονίσουν την εργασία τους, να βρουν πηγές, να γράψουν το θέμα. Όσο πιο έμπειροι γίνονται οι μαθητές σε αυτόν τον τρόπο εργασίας τόσο ο εκπαιδευτικός περιορίζει την παρέμβαση του. Απώτερος σκοπός είναι οι μαθητές να έχουν εξοικειωθεί με τη μέθοδο και να εργάζονται σαν αυτόνομοι ερευνητές. Αυτό βέβαια απαιτεί καιρό και μεγάλη εξοικείωση με τη μέθοδο.
Το επόμενο πλαίσιο δείχνει τα βασικά βήματα ενός σχεδίου δράσης (project)
- Επιλογή του θέματος από τους μαθητές και τον εκπαιδευτικό
- Σχεδιασμός, χρονοδιάγραμμα
- Καθορισμός ομάδων εργασίας και κατανομή εργασιών στις ομάδες
- Προσδιορισμός των πηγών συλλογής στοιχείων και πληροφοριών (ειδικοί, τοπικοί φορείς, περιοδικά εφημερίδες, internet, κ.λπ.
- Έρευνα και συλλογή πληροφοριών.
- Ταξινόμηση και ανάλυση πληροφοριών
- Συγγραφή μιας αναφοράς από την κάθε ομάδα ή ενός συνολικού κειμένου
- Παρουσίαση του project
Στη δραματοποιημένη μέθοδο διδασκαλίας ο εκπαιδευτικός μπορεί να ζητήσει από τους μαθητές να παίξουν ρόλους για ένα κοινωνιολογικό θέμα. Π.χ. μια ομάδα μαθητών να υποδυθεί ότι είναι φτωχοί εργάτες και μια άλλη ότι είναι βιομήχανοι και να οργανώσουν μέσα στην τάξη μια εικονική διαπραγμάτευση στις αυξήσεις. Ποια είναι τα επιχειρήματα της μιας ομάδας και ποια της άλλης.
Παρακολούθηση φιλμ - Επισκέπτες στο σχολείο
Μπορεί ο εκπαιδευτικός να δείξει στους μαθητές μια ταινία, ένα ντοκιμαντέρ ή να καλέσει στο σχολείο κάποιο ειδικό να μιλήσει στους μαθητές για κάποιο θέμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι δραστηριότητες πρέπει να εντάσσονται οργανικά στην πορεία του μαθήματος, να σχετίζονται με αυτά που διδάσκονται οι μαθητές, να είναι καλά προετοιμασμένες και να υπάρχει η δυνατότητα συζήτησης, έκφρασης της άποψης των μαθητών στην ταινία ή στα λεγόμενα του επισκέπτη, κ.λπ.
Επισκέψεις σε μουσεία, πινακοθήκες κ.λπ.
Η επίσκεψη σε μουσεία, πινακοθήκες, αρχαιολογικούς χώρους μπορεί να ανοίξει μορφωτικούς ορίζοντες στους μαθητές, ιδιαίτερα σε αυτούς προέρχονται από αδύναμα κοινωνικά στρώματα με περιορισμένο πολιτισμικό κεφάλαιο.
Θεατρική παράσταση
Μια πολύ καλή ομαδική δραστηριότητα που μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές εκτός από το να παίξουν ρόλους, να γράψουν σενάριο ή δικό τους ή διασκευάζοντας κάποιο θεατρικό ή λογοτεχνικό έργο με κοινωνιολογικές παραμέτρους, να έρθουν πιο κοντά στους εκπαιδευτικούς, να διαμορφωθεί μια διαφορετική ατμόσφαιρα στο ίδιο το σχολείο.
Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία
Ομαδοσυνεργατική είναι κάθε μορφή διδασκαλίας που γίνεται με το χωρισμό των μαθητών σε ομάδες, οι οποίες είτε ερευνούν ένα θέμα ή μέρος ενός θέματος είτε αναζητούν και συγκροτούν επιχειρήματα για να στηρίξουν μια άποψη σε αντιπαράθεση με την άποψη των άλλων ομάδων.
Στο πλαίσιο της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας μπορούν οι μαθητές να εργασθούν είτε με συγκεκριμένες ερωτήσεις ή προβλήματα που καλούνται να τα απαντήσουν συνεργαζόμενοι, είτε με μικρά σχέδια δράσης (projects), είτε με την διαλογική αντιπαράθεση σε οριακά ή αντικρουόμενα ζητήματα (διατήρηση ή κατάργηση της θανατικής ποινής).
Στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία ο μαθητής μετατρέπεται σε ερευνητή και ο συμμαθητής του μετατρέπεται σε συνεργάτη ενώ ο εκπαιδευτικός από μεταδότης της γνώσης όπως είναι στη μετωπική διδασκαλία Έτσι, η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να εργασθούν συλλογικά, να αναπτύξουν συνεργατικό πνεύμα, να εργασθούν ενδεχομένως και αυτόνομα. Ένας από τους σκοπούς της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας είναι να μάθουν οι μαθητές να δέχονται την ύπαρξη και άλλων απόψεων, να τις ακούν, να διαλέγονται μαζί τους, να υποβάλλουν τη δική τους άποψη στη βάσανο της κριτικής της άλλης άποψης και να προσπαθούν να συνθέσουν τις απόψεις τους. Η ανάπτυξη της συνεργασίας και της αλληλεγγύης γίνεται με την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία στην πράξη και όχι με το βερμπαλισμό και τις ηθικολογίες του εκπαιδευτικού για την «αξία της συνεργασίας, του διαλόγου, κ.λπ.».
Στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία αλλάζει η διάταξη των θρανίων ώστε οι μαθητές να μπορούν να εργασθούν μαζί με τους συμμαθητές τους. Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία δεν μπορεί να γίνει σε μια τάξη όπου τα θρανία έχουν μετωπική διάταξη. Η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία προϋποθέτει διαφορετική διάταξη του σχολικού χώρου και πρόσβαση πηγές από όπου οι μαθητές θα μπορούν να αντλήσουν απαραίτητο υλικό.
Καλό είναι ο εκπαιδευτικός που κάνει για πρώτη φορά να κάνει ομαδοσυνεργατική διδασκαλία να ξεκινήσει από ολιγομελής ομάδες ακόμη και με 2 άτομα και μετά, με το πέρασμα του χρόνου και όσο αποκτάει εμπειρία, να προχωρά σε μεγαλύτερες.
Πώς όμως διαμορφώνονται οι ομάδες των μαθητών και ποιο είναι το μέγεθος τους; Η ομάδα στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 5 -6 άτομα και είναι καλό οι αδύνατοι μαθητές να ενσωματώνονται σε διάφορες ομάδες και να έχουν στήριξη από τους υπόλοιπους. Σε κάθε σχολική τάξη, εκ των πραγμάτων, υπάρχουν άτυπες ομάδες μαθητών (φίλοι) που έχουν συγκροτηθεί με κριτήρια την αμοιβαία συμπάθεια, τα κοινά ενδιαφέροντα κ.λπ. Ο εκπαιδευτικός ανάλογα με το θέμα εργασίας και τους διδακτικούς σκοπούς που έχει, μπορεί να επιλέξει διάφορους τρόπους συγκρότησης της ομάδας. Μπορεί να αφήσει τους μαθητές να συγκροτήσουν μόνοι τους ομάδες ή να παρέμβει αυτός στη συγκρότηση της ομάδας. Αν λόγου χάρη θέλει οι μαθητές να χωρισθούν σε ομάδες προκειμένου να διαμορφώσουν επιχειρήματα για την ποινικοποίηση ή την αποποινικοποίηση των ναρκωτικών μπορεί να αφήσει τους μαθητές να μπουν κατά τη βούληση τους σε κάποια ομάδα. Αν θέλει να ενισχύσει το αίσθημα συνεργασίας των μαθητών μπορεί να θέσει ένα πρόβλημα και να βάλει αδύναμους μαθητές να εργασθούν σε μια ομάδα με πιο καλούς ώστε οι δεύτεροι να παίξουν το ρόλο βοηθού στους πρώτους. Μπορεί, επίσης, σε ένα project να μοιραστούν οι ομάδες διάφορες πλευρές του με βάση τις ικανότητες τους, που δηλαδή τα καταφέρνουν κάποιοι καλύτερα. Να γίνει μια μαθητική εφημερίδα και κάποιες ομάδες να αναλάβουν τη συγγραφή άρθρων, κάποιες άλλες τη φωτογράφηση θεμάτων, άλλες το σχεδιασμό σκίτσων, κ.λπ. Δεν υπάρχει κάποιος χρυσός κανόνας. Καλό πάντως είναι να αποφεύγεται η διάκριση των μαθητών σε ομάδες καλών και αδύναμων όπου μονίμως οι δεύτεροι θα υστερούν έναντι των πρώτων. Αυτός ο διαχωρισμός ενδεχομένως να είναι αποδοτικός αν οι ομάδες εργασθούν σε διαφορετικά θέματα και οι αδύναμοι μαθητές μπορούν στη συγκεκριμένη δραστηριότητα να παρουσιάσουν κάποια εργασία. Υπάρχει, επίσης, και το ενδεχόμενο να υπάρχουν σε μια τάξη σταθερές ομάδες οι οποίες να εργάζονται σε διάφορα θέματα που δίνει ο εκπαιδευτικός μαζί όλη τη διάρκεια της χρονιάς.
Κομβικό σημείο για μια ομάδα είναι να μπορεί να ορίσει και εκπροσώπους που θα παρουσιάσουν την εργασία της. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας που οι ομάδες δεν κατόρθωσαν να φτάσουν στην αναγκαία σύνθεση ή να ορίσουν εκπρόσωπο. Αυτές οι αποτυχημένες περιπτώσεις ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας όπου οι μαθητές δεν κατόρθωσαν να υπερβούν τον εγωκεντρισμό τους και να εργασθούν ομαδικά προσφέρονται για συλλογική κριτική και αναστοχασμό τόσο στο πλαίσιο της ομάδας όσο και στο πλαίσιο του συλλόγου διδασκόντων, ώστε να υπάρξουν στο μέλλον προοπτικές βελτίωσης.
Καθοριστική σημασία στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία έχει ο εκπαιδευτικός και οι μαθητές να μην μένουν μόνο στην αξιολόγηση του γνωστικού αποτελέσματος που επέφερε η ομάδα ή το «τελικό προϊόν» που κατασκεύασε (λ.χ. ένα φυλλάδιο στην περίπτωση ενός project), αλλά την ποιότητα συνεργασίας των μελών της ομάδας, τη δυναμική της, τη συμμετοχή που είχαν όλα τα μέλη σε αυτήν. Υπάρχουν περιπτώσεις στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία όπου κάποια μέλη της ομάδας προσέφεραν λίγα πράγματα σε αυτήν εκδηλώνοντας τάσεις φυγοπονίας και αφήνοντας τους άλλους να κάνουν την εργασία. Αυτό συνιστά ένα πρόβλημα που πρέπει να συζητηθεί μέσα στο πλαίσιο της ομάδας.
Για να αποφευχθούν τέτοιου είδους προβλήματα πρέπει οι αρμοδιότητες και η εργασία που έχει να κάνει κάθε μέλος της ομάδας, ο ρόλος του δηλαδή μέσα στην ομάδα να έχει ξεκαθαριστεί και να είναι όσο το δυνατόν πιο σαφής. Παράλληλα, μπορεί στην ομάδα να ορίζεται ένας συντονιστής που να συντονίζει τις εργασίες. Στον συντονιστή ή στο σύνολο της ομάδας μπορούν οι μαθητές να διαμαρτύρονται για όποιο πρόβλημα έχουν και να το επιλύουν. Ο συντονιστής μπορεί να μην είναι διαρκώς ο ίδιος αλλά να αλλάζει κατά χρονικά διαστήματα, στην περίπτωση ενός project που κρατάει καιρό, οπότε όλα τα μέλη της ομάδας να έχουν την εμπειρία του συντονιστή.
Δεν υπάρχει μέθοδος διδασκαλίας με την οποία να μπορούμε να διδάξουμε τα πάντα ούτε μέθοδος διδασκαλίας που να μην έχει αρνητικά σημεία. Έτσι, και στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία έχουν παρατηρηθεί προβλήματα όπως:
- ύπαρξη μαθητών που δεν συμμετέχουν στις δραστηριότητες της ομάδας.
- ύπαρξη μαθητών που αισθάνονται ότι έχουν κάνει την περισσότερη εργασία στην ομάδα και νοιώθουν αδικημένοι.
- ύπαρξη μαθητών που εργάζονται με επιμέλεια και ζήλο και είναι «πληθωρικοί» με αποτέλεσμα να μην «αφήνουν χώρο» στους άλλους να εργασθούν και να πάρουν πρωτοβουλίες με αποτέλεσμα οι δεύτεροι να αισθάνονται ματαίωση.
- ύπαρξη μαθητών που έχουν ιδιαίτερες αδυναμίες και απορίες τις οποίες τελικά δεν καταφέρνουν να καλύψουν μέσα από την ομαδική εργασία.
- περιπτώσεις μαθητών που δεν τους θέλουν οι συμμαθητές τους σε καμία ομάδα και νοιώθουν απόρριψη και στιγματισμό.
Τέλος, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η επιτυχία μιας διδακτικής παρέμβασης εξαρτάται και από το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον του σχολείου. Με απλά λόγια: σε μια ανταγωνιστική κοινωνία όπου τα μέλη της ανταγωνίζονται για την κατάκτηση επαγγελματικών θέσεων είναι ψευδεπίγραφο να πιστεύει κάποιος ότι το σχολείο έχει απεριόριστες δυνατότητες να λειτουργήσει σαν απομονωμένη νησίδα διαμόρφωσης συνεργατικών ατόμων. Κοινωνία αστική και ανταγωνιστική / σχολείο με ατομικούς βαθμούς και εξετάσεις / διδασκαλία ομαδοσυνεργατική που θα διαμορφώνει συνεργατικές συνειδήσεις είναι στοιχεία που δύσκολα συνενώνονται.
Σχέδιο ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας
- Ο εκπαιδευτικός προετοιμάζει το θέμα της διδασκαλίας ξεκαθαρίζοντας πρώτα ο ίδιος τι θέλει να διδάξει μέσα από αυτό, γιατί επιλέγει συγκεκριμένες δραστηριότητες, που αποσκοπεί σε επίπεδο γνώσεων, δεξιοτήτων, κ.λπ. μπορεί λ.χ. να κάνει μια ομαδοσυνεργατική διδασκαλία με θέμα τις αμβλώσεις όχι μόνο για να ερευνήσουν οι μαθητές τα υπέρ και τα κατά, τις αντικρουόμενες απόψεις και λογικές αλλά και για να τους μάθει να συζητάνε τέτοια οριακά θέματα που θίγουν αξίες με νηφαλιότητα και διαλογικότητα.
- Ο εκπαιδευτικός οργανώνει τις πηγές μέσα από τις οποίες οι μαθητές θα αναζητήσουν πληροφορίες ή τους αφήνει να τις αναζητήσουν μόνοι τους βοηθώντας τους σε περιπτώσεις που έχουν κολλήσει.
- Αφήνει τους μαθητές να χωρισθούν σε ομάδες ή παρεμβαίνει ο ίδιος αν διαπιστώσει ότι ο τρόπος συγκρότησης των ομάδων οδηγεί σε πολώσεις (αδύναμοι / καλοί μαθητές) που δεν υπηρετούν τους διδακτικούς του σκοπούς.
- Οι ομάδες συλλέγουν και οργανώνουν το υλικό τους γράφοντας μια τελική αναφορά για αυτό.
- Γίνεται παρουσίαση των αναφορών των ομάδων και συζήτηση πάνω στα ευρήματα τους.
- Αν η φύση του θέματος το επιτρέπει μπορούν να γίνουν και απόπειρες εφαρμογής της νέας γνώσης ή των συμπερασμάτων σε παρόμοιες περιπτώσεις ή καταστάσεις.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Kyriacou C., Effective Teaching in Schools, Stanley Thornes, Cheltenham 1998.
Κοσσυβάκη Φ., Εναλλακτική Διδακτική. Προτάσεις για μετάβαση από τη Διδακτική του Αντικειμένου στη Διδακτική του Ενεργού Υποκειμένου, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2003.
Ματσαγγούρας Η., Θεωρία και Πράξη της Διδασκαλίας. Θεωρία της Διδασκαλίας. Η Προσωπική Θεωρία ως Πλαίσιο Στοχαστο-κριτικής Ανάλυσης, 2η έκδοση, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1999.
Πηγιάκη Π., Προετοιμασία Σχεδιασμός και Αξιολόγηση της Διδασκαλίας. Διδακτική Μεθοδολογία, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1999.
Χρυσαφίδης Κ., Βιωματική – Επικοινωνιακή Διδασκαλία. Η Εισαγωγή της Μεθόδου Project στο Σχολείο, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2001.